Công cụ Phái Sinh

Phái sinh là gì?

Phái sinh (derivatives) là các công cụ tài chính mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá trị của một tài sản cơ sở (underlying asset) như cổ phiếu, trái phiếu, hàng hóa, tiền tệ, chỉ số chứng khoán, hoặc lãi suất. Phái sinh được sử dụng để phòng ngừa rủi ro (hedging), đầu cơ (speculation), hoặc tận dụng đòn bẩy tài chính (leverage) để tối ưu hóa lợi nhuận.

Các loại phái sinh phổ biến:

1. Hợp đồng kỳ hạn (Forward Contract): Thỏa thuận giữa hai bên để mua hoặc bán một tài sản cơ sở tại một thời điểm trong tương lai với giá được xác định trước. Hợp đồng này không được giao dịch trên sàn mà thường là thỏa thuận riêng.
2. Hợp đồng tương lai (Futures Contract): Tương tự hợp đồng kỳ hạn nhưng được chuẩn hóa và giao dịch trên sàn giao dịch. Futures có tính thanh khoản cao và được quản lý bởi các tổ chức thanh toán bù trừ.
3. Quyền chọn (Options): Hợp đồng cho phép (nhưng không bắt buộc) người mua quyền chọn được quyền mua (call option) hoặc bán (put option) tài sản cơ sở tại một mức giá xác định (strike price) trước hoặc tại ngày đáo hạn.
4. Hợp đồng hoán đổi (Swap): Thỏa thuận trao đổi dòng tiền trong tương lai giữa hai bên, ví dụ như hoán đổi lãi suất (interest rate swap) hoặc hoán đổi tiền tệ (currency swap).

Đặc điểm của phái sinh:

• Đòn bẩy tài chính: Phái sinh cho phép nhà đầu tư kiểm soát một lượng lớn tài sản với số vốn nhỏ, nhưng rủi ro cũng cao hơn.
• Rủi ro: Do giá trị phái sinh phụ thuộc vào tài sản cơ sở, biến động mạnh của tài sản cơ sở có thể dẫn đến lợi nhuận hoặc thua lỗ lớn.
• Thời hạn: Phái sinh thường có thời gian tồn tại giới hạn, kết thúc tại ngày đáo hạn.

Ứng dụng của phái sinh:

• Phòng ngừa rủi ro: Doanh nghiệp sử dụng phái sinh để bảo vệ khỏi biến động giá cả (ví dụ: một công ty xuất khẩu sử dụng hợp đồng kỳ hạn để cố định tỷ giá hối đoái).
• Đầu cơ: Nhà đầu tư sử dụng phái sinh để kiếm lợi nhuận từ dự đoán biến động giá.
• Quản lý tài chính: Các tổ chức tài chính dùng phái sinh để cân đối rủi ro trong danh mục đầu tư.

Ngày đáo hạn phái sinh là gì?

Ngày đáo hạn (expiration date hoặc maturity date) của phái sinh là ngày cuối cùng mà hợp đồng phái sinh có hiệu lực. Sau ngày này, hợp đồng sẽ hết hiệu lực, và các nghĩa vụ hoặc quyền lợi liên quan đến hợp đồng sẽ được thực hiện hoặc chấm dứt. Tùy thuộc vào loại phái sinh, ngày đáo hạn có ý nghĩa khác nhau.

Ý nghĩa của ngày đáo hạn:

1. Kết thúc hợp đồng: Tại ngày đáo hạn, hợp đồng phái sinh sẽ được thanh toán hoặc thực hiện. Ví dụ:
   • Với hợp đồng tương lai hoặc kỳ hạn, hai bên sẽ thực hiện việc mua/bán tài sản cơ sở theo giá đã thỏa thuận.
   • Với quyền chọn, người sở hữu quyền chọn phải quyết định thực hiện quyền mua/bán hoặc để quyền chọn hết hạn vô giá trị.
2. Thanh toán: Tùy vào loại hợp đồng, thanh toán có thể là:
   • Thanh toán vật lý: Giao tài sản cơ sở (ví dụ: giao hàng hóa như vàng, dầu).
   • Thanh toán tiền mặt: Chênh lệch giá được thanh toán bằng tiền thay vì giao tài sản.
3. Hết giá trị: Nếu không thực hiện quyền hoặc nghĩa vụ trước hoặc tại ngày đáo hạn, hợp đồng sẽ mất hiệu lực, đặc biệt với quyền chọn (nếu không thực hiện quyền, quyền chọn sẽ “vô giá trị”).

Quy định về ngày đáo hạn:

• Chuẩn hóa trong hợp đồng tương lai: Trên các sàn giao dịch, hợp đồng tương lai thường có ngày đáo hạn cố định (ví dụ: ngày thứ Tư thứ ba của tháng đáo hạn).
• Quyền chọn: Có hai loại:
  • Quyền chọn kiểu Mỹ (American Option): Có thể thực hiện bất kỳ lúc nào trước hoặc tại ngày đáo hạn.
  • Quyền chọn kiểu Âu (European Option): Chỉ được thực hiện đúng vào ngày đáo hạn.
• Tùy chỉnh trong hợp đồng kỳ hạn hoặc hoán đổi: Ngày đáo hạn được hai bên thỏa thuận khi ký hợp đồng.

Ví dụ minh họa:

1. Hợp đồng tương lai chỉ số VN30: Giả sử bạn mua hợp đồng tương lai chỉ số VN30 với ngày đáo hạn là ngày 17/07/2025. Đến ngày đó, hợp đồng sẽ được thanh toán dựa trên giá trị chỉ số VN30 tại thời điểm đáo hạn, thường bằng tiền mặt.
2. Quyền chọn mua cổ phiếu: Bạn mua quyền chọn mua (call option) cổ phiếu VinGroup với giá thực hiện là 100.000 VNĐ/cổ phiếu, đáo hạn vào 17/07/2025. Nếu đến ngày đó giá cổ phiếu trên thị trường là 120.000 VNĐ, bạn có thể thực hiện quyền mua để kiếm lời; nếu giá dưới 100.000 VNĐ, bạn có thể bỏ quyền chọn và chỉ mất phí mua quyền.

Lưu ý về ngày đáo hạn:

• Biến động giá gần ngày đáo hạn: Giá trị của phái sinh thường biến động mạnh khi gần đến ngày đáo hạn do các nhà đầu tư điều chỉnh vị thế.
• Rủi ro thanh khoản: Một số hợp đồng phái sinh, đặc biệt là quyền chọn, có thể mất thanh khoản khi gần đáo hạn nếu không có giá trị nội tại (in-the-money).
• Chi phí nắm giữ: Với một số phái sinh, nhà đầu tư có thể phải trả chi phí ký quỹ hoặc phí duy trì vị thế đến ngày đáo hạn.

Ngày đáo hạn phái sinh có ảnh hưởng rất rõ rệt đến thị trường chứng khoán cơ sở, đặc biệt là VN30 và các mã cổ phiếu trong rổ VN30.

Dưới đây là các tác động chính, cả về tâm lý, thanh khoản, và giá cả:

1. Tăng biến động giá trong phiên ATC

• Tác động rõ nhất là trong phiên chiều (ATC) của ngày đáo hạn.
• Vì hợp đồng tương lai phải tất toán bằng giá đóng cửa ATC của chỉ số VN30, nên các bên nắm giữ vị thế lớn (long/short) sẽ cố gắng tác động giá cổ phiếu VN30 để có lợi cho hợp đồng của mình.
• Điều này dẫn đến dao động mạnh giá các mã lớn như: VIC, VNM, HPG, MWG, VCB,…

Ví dụ: Nếu một bên đang giữ vị thế short (bán), họ sẽ tìm cách đè giá VN30 trong phiên ATC để chốt lời.

2. Thanh khoản tăng đột biến

• Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức chốt vị thế, hoặc roll-over sang hợp đồng tháng sau → giao dịch tăng mạnh.
• Thanh khoản VN30F1M thường tăng gấp 1.5–2 lần so với ngày thường.
• Nhiều cổ phiếu VN30 cũng bị “kéo – đạp” mạnh, không phản ánh đúng cung cầu thực tế.

3. Tâm lý thị trường bị ảnh hưởng

• Nhà đầu tư ngắn hạn thường thận trọng, không giao dịch mạnh trước và trong ngày đáo hạn.
• Tâm lý “e ngại bị làm giá” khiến nhiều người tránh mua bán ở các mã trong VN30.
• Thị trường chung (VN-Index) có thể giảm nhẹ thanh khoản ở các nhóm ngoài VN30.

4. Roll-over (chuyển vị thế) ảnh hưởng tới hợp đồng tháng sau

• Ngay khi hợp đồng VN30F1M đáo hạn, dòng tiền sẽ chuyển sang hợp đồng kế tiếp (VN30F2M).
• Điều này gây ra hiện tượng “gap giá” giữa hợp đồng đáo hạn và hợp đồng mới.
• Nhà đầu tư chuyên nghiệp có thể tận dụng cơ hội này để arbitrage (kiếm lời từ chênh lệch giá).

5. Có thể gây “bull trap” hoặc “bear trap”

• Trong vài phiên trước đáo hạn, thị trường có thể tăng hoặc giảm giả tạo.
• Mục đích là dẫn dụ nhà đầu tư cá nhân vào vị thế sai, từ đó các tay to chốt lời/phá giá đúng lúc ATC ngày đáo hạn.

Nếu bạn là nhà đầu tư cá nhân, lời khuyên là:

Không nên mở vị thế mới gần ngày đáo hạn nếu bạn không quen với độ biến động cao.

Nếu đang giữ hợp đồng phái sinh, xem xét chốt lời/thua lỗ sớm trước phiên ATC.

Quan sát động thái của các cổ phiếu lớn, đây là chỉ báo quan trọng về hướng đi của VN30 trong ATC.